Het NRC bracht afgelopen week twee opzienbarende artikelen: ‘Corruptieonderzoek stad Den Haag richt zich op vastgoeddeal’ en ‘Het pand, de wethouder en zijn vastgoedvrienden’. De krant bericht hierin over de voorgenomen verkoop van de Schilde, nu bekend als The New Farm, een voormalige Philipsfabriek die door de gemeente is herontwikkeld tot een pand met bedrijfshuisvesting voor Stadslandbouw, Duurzaamheid en Innovatie. Het pand zou echter met de verkoop een andere bestemming krijgen o.a. voor huisvesting van arbeidsmigranten om zo een andere locatie in de buurt van de Uithof vrij te spelen voor een toeristische attractie. Prominente partijgenoten van wethouder De Mos zouden door deze vastgoeddeal mogelijk bevoordeeld worden. Met de inval door de rijksrecherche op 1 oktober jl. is de voorgenomen verkoop voorkomen.
Raadsleden Peter Bos en Joris Wijsmuller hebben nu via een reeks van schriftelijke vragen om opheldering geeist van het college. Raadslid Peter Bos: “Pijnlijk dat Den Haag opnieuw zo lelijk in het nieuws komt, maar nu moet er worden doorgepakt om schoon schip te maken. De onderste steen moet boven.” Joris Wijsmuller vult aan: “De gemeenteraad is bovendien niet actief over deze koerswijziging geïnformeerd, terwijl er in het verleden wel veel geld in The New Farm is geïnvesteerd. Maar ik vind het ook onbegrijpelijk dat het college De Mos hiermee liet wegkomen. Ze zaten erbij en keken ernaar.”
Schriftelijke vragen: Koerswijziging en vastgoeddeal The New Farm/voorheen de Schilde
Indieners: Peter Bos, Joris Wijsmuller
Raadsleden de heer Bos en de heer Wijsmuller hebben op 22 november 2019 een brief met daarin 27 vragen aan de voorzitter van de gemeenteraad gericht.
De vragen betreffen de koers en de ontwikkelingen rondom The New Farm/voorheen de Schilde. In het NRC van 13 en 15 november jl. staan de artikelen ‘Corruptieonderzoek stad Den Haag richt zich op vastgoeddeal’ en ‘Het pand, de wethouder en zijn vastgoedvrienden’ (zie bijlagen). In deze artikelen wordt verhaald over de voorgenomen verkoop van het pand Televisiestraat 2-4, nu bekend als The New Farm. The New Farm is een voormalige Philipsfabriek die door de gemeente is herontwikkeld tot een pand voor bedrijfshuisvesting met stadslandbouw, Duurzaamheid en Innovatie als centrale thema. Met de verkoop zou het pand (deels) een andere bestemming krijgen door o.a. arbeidsmigranten te huisvesten om een andere locatie in de buurt van de Uithof vrij te spelen voor de vestiging van een toeristische bestemming. Partijgenoten van de wethouder die in de zomer 2019 verantwoordelijk werd voor de The New Farm zouden door deze vastgoedtransactie mogelijk bevoordeeld worden. Over deze kwestie verscheen ook in Den Haag Centraal van 21 november jl. het artikel met de kop ‘Richard de Mos verzweeg vastgoeddeal voor andere wethouders’ (zie bijlage).
Overeenkomstig artikel 30 van het reglement van orde voor vergaderingen en andere werkzaamheden van de raad, beantwoordt het college deze vragen als volgt.
1. Is het college bekend met voornoemde artikelen in NRC en Den Haag Centraal?
Ja.
2. Kan het college bevestigen dat deze mogelijke vastgoeddeal onderwerp is van het onderzoek door de rijksrecherche naar omkoping, corruptie en schending van het ambtsgeheim?
Nee, het is niet aan het college om mededelingen te doen over het onderzoek van de rijksrecherche.
3. Kan het college bevestigen dat deze mogelijke vastgoeddeal ook onderwerp is van intern gemeentelijk onderzoek?
Nee, dit is niet het geval.
4. Met het faillissement op 3 juli 2018 van Urban Farmers (voormalige huurder van de bovenste verdieping en de kassen op het dak) is de bezettingsgraad van het pand The New Farm gedaald. Wat heeft het college en/of de Starterspanden BV precies vanaf medio 2018 ondernomen om de bezettingsgraad van The New Farm te verhogen?
Eind 2015 is onder andere naar aanleiding van de komst van Urban Farmers besloten een businessplan op te stellen voor het pand aan de Televisiestraat (zie onder andere het collegebesluit RIS289681). Middels een brief van toenmalig verantwoordelijk wethouders Stadsontwikkeling, Wonen, Duurzaamheid en Cultuur en Stedelijke economie, Zorg en Havens is de gemeenteraad op 15 juli 2016 geïnformeerd over de herontwikkeling van het pand, het businessplan De Schilde (thans The New Farm) en de gewijzigde vennotenstructuur van Starterspanden Den Haag (RIS294487). De gemeente en Fonds Ruimte en Economie Den Haag (FRED) zijn samen aandeelhouder en vennoot van Starterspanden CV/BV. De directie van Starterspanden CV/BV is verantwoordelijk voor het geven van invulling aan The New Farm, binnen het vastgestelde kader. Het concept van de Urban Farmers paste volledig binnen de kaders van het door college vastgestelde businessplan De Schilde (RIS294506). Als gevolg van het faillissement van de Urban Farmers begin juli 2018 en de gevolgen daarvan voor bezetting en exploitatie, heeft de directeur Starterspanden CV/BV – mede op verzoek van de wethouder duurzaamheid en energietransitie – met verschillende marktpartijen gesproken die interesse hebben getoond in het gebouw om verder invulling te geven aan het bestaande concept voor het pand. Tevens is in opdracht van Starterspanden CV/BV door Fonds Ruimte en Economie Den Haag (FRED) C.V. in januari 2019 een visie opgesteld voor de toekomst van The New Farm. Deze visie heeft niet geleid tot aanpassing van het Businessplan De Schilde. Op basis van de visie is begin 2019 parallel ook gekeken naar de mogelijkheden om leegstand in The New Farm te verminderen door een bredere invulling. De wethouder economie verzocht daarnaast in september 2018 om een initiatief van de heren Akyol en Zaadhof in behandeling te nemen. Dit initiatief is in behandeling genomen en heeft op geleid tot een bespreking in het Haags Initiatieven Team (HIT). Het HIT is een platform waar vanuit verschillende beleidsvelden integraal wordt geadviseerd op initiatieven uit de stad. Tijdens de behandeling in het HIT (10 april 2019) zijn een aantal aandachtspunten benoemd voor dit initiatief die verder uitgewerkt moesten worden. Het initiatief werd in de periode april- oktober verder uitgewerkt door de initiatiefnemers; totdat deze zich in oktober 2019 hebben teruggetrokken. Gezien de negatieve exploitatie is de directie Starterspanden Den Haag BV nog steeds bezig met de verhuur van het pand binnen de kaders van het bestaande Businessplan. Binnenkort ontvangt de raad een stand van zaken waarin ook de toekomst van De Schilde aan de orde komt.
5. Kan het college bevestigen dat de directeur/bestuurder van de Starterspanden BV (waarin Televisiestraat 2-4 is ondergebracht) rond de jaarwisseling 2018/2019 te verstaan is gegeven om geen nieuwe huurders voor dit pand aan te trekken? Zo ja, wat was hier de reden van?
Nee, formeel is de bestuurder dat niet te verstaan gegeven; wel is het zo dat FRED gegeven een lange periode van negatieve maandelijkse exploitatieresultaten en het faillissement van Urban Farmers vanuit eigenstandige verantwoordelijkheid zeer kritisch heeft gekeken naar voorstellen en de financiële haalbaarheid daarvan. Huurvoorstellen die door de directie zijn aangedragen, zijn beoordeeld op het effect op het totale financiële resultaat van de vennootschap.
6. Volgens de artikelen werden huurders in maart 2019 geconfronteerd met de ondernemer van de Opera die het pand in verband met de verkoopplannen kwam opmeten. Hoe kan het dat een ondernemer zonder formele positie in deze gelegenheid wordt gesteld? Was de gemeente hiervan op de hoogte?
In maart 2019 was er geen sprake van concrete verkoopplannen. De toenmalig wethouder economie was op de hoogte van interesse in mogelijk huur of koop van het gebouw door de betreffende ondernemer. Hier is ook ambtelijk over gesproken. Het behoort tot de operationele taken van de directeur Starterspanden Den Haag BV om geïnteresseerde (potentiële) huurders of kopers al dan niet toe te laten tot het pand, dat is niet aan de gemeente. Initiatiefnemers hebben zodoende het pand bezocht.
7. Wanneer precies en op welke wijze zijn de huurders geïnformeerd over het voornemen om het gebouw The New Farm te verkopen?
De verkoop van het gebouw was één van de opties. Er is geen besluit genomen om het gebouw te verkopen. Het informeren van huurders over het voornemen om het gebouw te verkopen was daarom niet aan de orde.
8. Op 22 mei 2019 is er een nieuwe directeur/bestuurder bij de Starterspanden BV aangesteld die aan de slag is gegaan met het werven van nieuwe huurders voor The New Farm. Wat is precies de opdracht en het mandaat van de nieuwe directeur/bestuurder?
De opdracht van de aandeelhouders aan de directie was in algemene zin om diensten op het gebied van het voeren van directie over de vennootschap en het (doen) voeren van beheer, exploitatie, verhuur en ontwikkeling van het gebouw de Schilde. Daarbij was het van belang om de vennootschap financieel op orde te krijgen e.e.a. binnen de kaders van het vastgestelde businessplan.
9. Volgens de artikelen was het pand getaxeerd op circa 3 miljoen euro. Heeft voor de verkoop een onafhankelijke taxatie plaatsgevonden? Zo ja, kan deze taxatie voor de raad ter inzage worden gelegd?
Er is geen besluit genomen om het gebouw te verkopen. Deze optie werd op verzoek van de toenmalig wethouder economie wel onderzocht. In het kader van dat onderzoek is ambtelijk een extern taxateur gevraagd de waarde van het gebouw op basis van huidig gebruik en bestemming te bepalen. Omdat niet is overgegaan tot de verkoop van het pand is de taxatie niet afgerond.
10. Zijn er andere partijen die belangstelling hebben getoond voor de aankoop van het gebouw na het faillissement van Urban Farmers? Zo ja, hebben deze ook een bod uitgebracht, wanneer was dat precies en waarom zijn deze biedingen afgewezen?
Er is door meerdere partijen interesse getoond in het gebouw De Schilde. Door één partij is in het 4e kwartaal van 2018 een bod uitgebracht op het pand. Omdat er geen intentie tot verkoop bestond, is niet op het aanbod ingegaan.
11. Was het de bedoeling om de Televisiestraat 2-4 onderhands te verkopen? Zo ja, is hierover juridisch advies ingewonnen en kan dit advies voor de raad ter inzage worden gelegd? Zo nee, wat was de verkoopstrategie van het college?
Nee. Er was geen verkoopstrategie van het college.
12. Op 15 juli 2016 is de gemeenteraad geïnformeerd over de nieuwe toekomst voor de Schilde met bijbehorende investeringen (voor een looptijd van minimaal 10 jaar (RIS294487). Drie jaar later op 16 juli 2019 besluit het college tot een koerswijziging, portefeuilleoverdracht en
voornemen tot verkoop (RIS303209). Waarom is de raad niet actief en expliciet over deze koerswijziging geïnformeerd?
De raad is op 16 juli 2019 door middel van een commissiebrief (RIS303211) gericht aan de Commissie Bestuur geïnformeerd over het besluit (RIS303209) en de bijbehorende toelichting. Dit besluit ziet uitsluitend op de overdracht van de beleidsinhoudelijke verantwoordelijkheid voor Verbonden partij Starterspanden BV/CV. Hoewel in de toelichting sprake is van ‘het proces rond de verkoop’ heeft hierover geen besluitvorming door het college plaatsgevonden, noch over een (in de vraag veronderstelde) koerswijziging.
13. In het collegebesluit van 16 juli jl. staat ‘Gebleken is dat (verticale) stadslandbouw geen toekomst heeft in het pand Televisiestraat 2. Het concept is hier geen succes geworden. Het advies is dan ook het concept los te laten.’ Van wie kwam dit advies, en kan dit advies voor de
raad ter inzage worden gelegd?
Er is geen sprake van een separaat advies. De inhoudelijke argumentatie om tot dit advies in het collegebesluit te komen is opgenomen in de toelichting van het collegebesluit zelf. Het gaat hierbij o.a. om onvoldoende huurinkomsten, urgentie heroriëntatie en het faillissement van Urban Farmers.
14. Was het getaxeerde verkoopbedrag voldoende om de boekwaarde en de investeringen/leningen van de aandeelhouders FRED CV en de gemeente Den Haag te compenseren, en kunt u dat toelichten?
Nee, dat kan de gemeente niet toelichten. De financiële verkenningen zijn niet verder onderzocht.
15. Volgens de artikelen melden diverse stadhuisbronnen dat de voormalige wethouder Economie zijn collega-wethouder Duurzaamheid onder druk heeft gezet om de portefeuille over te dragen. Kunt u aangeven op welke wijze de wethouder Duurzaamheid onder druk is gezet?
Het college heeft op 17 juli 2019 ingestemd met de portefeuilleoverdracht tussen de wethouder economie en de wethouder duurzaamheid en energietransitie (RIS303209). Zoals te doen gebruikelijk doen we geen uitspraken over besprekingen tussen leden van het college.
16. Was de wethouder die verantwoordelijk is voor huisvesting van arbeidsmigranten op de hoogte van deze vastgoeddeal? Zo ja, wat precies was zijn rol bij de planontwikkeling? Zo nee, hoe kan dat?
De wethouder die destijds verantwoordelijk voor was voor huisvesting van arbeidsmigranten is door de toenmalige wethouder economie verzocht om medewerking te verlenen voor het nieuwe planologische voorstel voor De Schilde. Aangezien het initiatief nog nader uitgewerkt moest worden heeft verdere afstemming niet plaatsgevonden.
17. Was de wethouder ruimtelijke ontwikkeling op de hoogte van de plannen om een vestiging van PlopsaAqua naar Den Haag en mogelijk naar een locatie in de buurt van de Uithof te halen? Wat wordt in de ‘Visie voor Zuidwest’ op blz. 24 over de voorkeursvariant regiopark Uithof precies bedoeld met de zin “Dit biedt tevens kans om (inter)nationale toeristen meer op de stad te spreiden (complementair aan het huidige aanbod)’; is hiermee de mogelijkheid geopend voor de eventuele komst van PlopsaAqua?
Ja, de wethouder Stadsontwikkeling, Wonen en Scheveningen was op de hoogte van de ontwikkelingen met betrekking tot een mogelijke vestiging van PlopsaAqua binnen Den Haag, maar had geen actieve rol in het proces. In de ‘Verkenningen en vervolgstappen Den Haag Zuidwest’ (RIS302569), gaat het scenario Regiopark Uithof uit van het versterken van groen, recreatie en leisure. De toevoeging van een
attractie zoals een waterpark zou in dit scenario kunnen passen. De ideeën voor het gebied worden uitgewerkt in het kader van de gebiedsagenda Lozerlaan/Uithof. Hierover zijn vooralsnog geen concrete besluiten genomen.
18. Klopt het dat het college op het moment van besluitvorming op 16 juli jl. niet op de hoogte was van de vastgoeddeal zoals in de artikelen wordt gesuggereerd?
Dat klopt. Het college had geen weet van een mogelijke vastgoeddeal.
19. Welke bedrijven en andere huurders zijn momenteel gevestigd in The New Farm?
I-Did, Copiatek, Haagse Zwan, bierbrouwer Eiber, Kookfabriek, CVO, Fungalogic, Yigit Thuiszorg, Trustwood, Zina Coaching, Noobla, Mensen Overal, Rebel UF, Kansa Taalcursus.
20. Startups/ondernemers voor duurzame ontwikkelingsdoelen kunnen volgens het collegebesluit van 16 juli jl. terecht in Apollo 14 of in de toekomst in de Titaan, en worden ondersteund met het startup-programma Impact Economy. Kan het college een overzicht geven van alle duurzame startups die met dit programma zijn ondersteund en op welke wijze dat is gedaan? Zijn daar ook ondernemers bij die zich gevestigd hadden/hebben in The New Farm?
Een overzicht van alle duurzame startups die met het programma Impact Economy zijn ondersteund is in kwalitatieve zin niet mogelijk omdat het programma ook een aantal meer collectieve vormen kent die gericht zijn op de totale gemeenschap van start/ups en de ter zake doende ondernemingen dan niet individueel zijn geregistreerd. Zo geeft het programma ondernemers algemene hulp bij het verkrijgen van nationale en Europese financiering. Een andere activiteit is de organisatie en ondersteuning van diverse algemene evenementen (zoals het ImpactFest), waar beleggers, investeerders en internationale partijen worden gekoppeld aan startende ondernemers uit de Haagse regio. Voorts ondersteunt de Gemeente een prijsvraag voor ondernemers (Haagse Vernieuwers Challenge) en het Startup in Residence programma van het Rijk ten behoeve van het toepassen van innovaties (´proof of concept’). Tevens draagt de gemeente bij aan de ´Venture Academy´ waar ondernemerschap wordt gestimuleerd in het onderwijs door studenten zelf een startup te laten opzetten. En ten slotte is geïnvesteerd in de bedrijfsverzamelgebouwen Apollo 14 en de Titaan om passende bedrijfsruimte te realiseren die betaalbaar is voor startende ondernemers. Ook startups die zijn gevestigd in The New Farm maken gebruik van de ondersteuning uit het programma. Zo heeft Fungalogic de Haagse Vernieuwers Challenge gewonnen in 2018.
21. Hoeveel geld heeft de gemeente de afgelopen 10 jaar geïnvesteerd/gefinancierd in The New Farm (circa 9.000 m2 bedrijfsruimte)?
In 2010 had de gemeente 3 leningen uitstaan jegens Starterspanden CV,
één lening Startersfonds Den Haag Centrum Zuid ad € 1 mln, welke volledig is afgelost in 2010;
één lening Aanpassing Starterscentrum De Schilde ad € 944.000,- welke volledig is afgelost in 2014; en
één lening Aanpassing Starterscentrum De Schilde ad € 829.000,-.
In 2016 is deze lening verlengd voor een periode van 10 jaar. De lening dient te worden afgelost op 8 februari 2026. Er is in de afgelopen 10 jaar geen nieuwe financiering aan Starterspanden CV (The New Farm) verstrekt. Conform het collegebesluit van 14 juni 2016 (RIS294506) ontving Starterspanden BV/CV een aanvullende kapitaalstorting waardoor het totaal van de kapitaalstorting door de gemeente komt op € 625.000,-. Een kapitaalstorting is strikt genomen geen financiering, maar een toevoeging aan het eigen vermogen van de BV. Er zijn twee subsidies verstrekt aan Starterspanden CV.
Een subsidie ad € 285.000,- is verleend op 21 juli 2016 (ABBA/VL/5748 “Subsidie verlening De Schilde Stadslandbouw 2017);
En een subsidie ad € 270.000,- verleend op 7 september 2018 (ABBA/VL/13085 “Subsidie project The New Farm”).
Beide subsidies zijn middels een accountantsverklaring vastgesteld en afgewikkeld in 2019.
22. Hoeveel geld heeft de gemeente geïnvesteerd/gefinancierd in Apollo 14 (circa 1.200 m2 bedrijfsruimte)?
Er wordt een exploitatietekort voor de komende 5 jaar van € 1.000.444,-. vanuit de middelen van de Programmabegroting 2017-2020 gedekt (conform collegebesluit 7 november 2017: RIS298353). Overigens huurt de gemeente 2.067 m² bedrijfsruimte in Apollo 14 (en niet 1.200
m2 bedrijfsruimte zoals in de vraag gesteld).
23. Hoeveel geld heeft de gemeente geïnvesteerd/gefinancierd in de Titaan (circa 11.450 m2 bedrijfsruimte)?
Er is een voorinvestering gedaan van € 3.540.503 om het aanlooptekort van de eerste jaren van de exploitatie te dekken. Dit is aan de raad op 16 oktober 2019 toegelicht (RIS300772).
24. Is het college met mij van mening dat het afstoten na 3 jaar van The New Farm met investeringen gedaan voor een looptijd van minimaal 10 jaar een vorm van kapitaalsvernietiging is? Zo nee, kunt u dat toelichten?
The New Farm is niet afgestoten.
25. Volgens de berichtgeving heeft het college op 10 september een besluit genomen tot verkoop van The New Farm, en heeft in diezelfde periode de algemeen directeur van NU projectontwikkeling zich aan huurders gepresenteerd als de nieuwe eigenaar. Klopt het dat het college The New Farm aan deze partij wilde gaan verkopen maar deze koop uiteindelijk niet geëffectueerd is en NU projectontwikkeling zich als koper heeft teruggetrokken? Kunt u het collegebesluit van 10 september voor de raad ter inzage leggen?
Het college heeft geen besluit genomen met betrekking tot de verkoop van The New Farm.
26. Kan het college bevestigen dat het gebouw The New Farm zo lang de onderzoeken van gemeente en rijksrecherche lopen niet op de markt wordt gebracht?
De gemeente is één van de aandeelhouders van de Starterspanden Den Haag BV/CV. Een besluit tot verkoop kan alleen genomen worden indien de beide aandeelhouders hiermee instemmen. Er wordt op dit moment gewerkt aan een gedegen en toekomstbestendige invulling voor het gebouw de Schilde/ The New Farm.
27. Wanneer wordt de raad geïnformeerd over de interne onderzoeken van de gemeente? Kan het college ervoor zorgdragen dat voordat de voorgenomen koerswijziging en de onderzoeken met de gemeenteraad zijn besproken, er in ieder geval geen onomkeerbare stappen worden gezet die van invloed zijn op de positie van de zittende huurders? Zo nee, waarom niet?
Zoals eerder aangegeven bij de beantwoording van vraag 3 zijn ten aanzien van The New Farm geen interne onderzoeken ingesteld.
Zoals in de beantwoording van vraag 26 is aangegeven is de gemeente een van de aandeelhouders in de Starterspanden Den Haag BV/CV. Er kunnen geen eenzijdige besluiten genomen worden over de toekomst van The New Farm. Het college zal de gemeenteraad informeren over de ontwikkelingen.
Het college van burgemeester en wethouders,
de wnd. secretaris, de wnd. burgemeester,
Dineke ten Hoorn Boer Johan Remkes