Vorige week dinsdag kwam er via de media een onrustbarend bericht naar buiten. Uit onderzoek van de NHL Stenden Hogeschool en de Rijksuniversiteit Groningen blijkt dat gemeenten op grote schaal gebruik maken van nepaccounts op sociale media om burgers te volgen. Er zijn ambtenaren die zelfs in besloten Facebookgroepen zijn toegevoegd. Dit is een methode waar politieagenten, laat staan gemeentelijke ambtenaren wettelijk gezien niet zomaar gebruik van mogen maken. Toch blijkt bijna één op de zes gemeenten gebruik te maken van deze methode. Dit kan leiden tot willekeur en privacyschending.
Hoe zit dit bij de gemeente Den Haag? Maken ambtenaren van de gemeente Den Haag ook gebruik van nepprofielen op sociale media? Wordt er data opgeslagen? Zo ja, welke, van wie en waarom? Wat gaat er nu gebeuren daar het duidelijk is dat dit wettelijk gezien niet zomaar toegestaan is?
Raadslid Fatima Faïd heeft naar aanleiding van deze zorgelijke berichtgeving negentien schriftelijk vragen ingediend. Dit werd ook al gedaan door de fracties Nida en ChristenUnie-SGP, maar er miste nog wat scherpe vragen. Hopelijk komt er snel meer informatie, zeker voor de potentiële slachtoffers van privacyschending.
Schriftelijke vragen: Gemeenten maken illegaal gebruik van nepaccounts
Indiener: Fatima Faïd, Haagse Stadspartij
Datum: 18-05-2021
Aan de voorzitter van de gemeenteraad,
Uit onderzoek van de Volkskrant en NOS blijkt dat een aanzienlijk deel van de gemeenten op grote schaal bewoners volgen via sociale media. Hierbij maken zij gebruik van nepaccounts op sociale media om burgers in de gaten te houden. Dit is een methode waar politieagenten, laat staan ambtenaren wettelijk gezien niet zomaar gebruik van mogen maken. Toch blijkt bijna één op de zes gemeenten gebruik te maken van deze methode.
Naar aanleiding van dit zorgelijke bericht en de bijkomstige gevolgen van willekeur en privacyschending stellen wij de volgende schriftelijke vragen.
Overeenkomstig art. 30 van het Reglement van orde en in aanvulling op de fracties ChristenUnie-SGP en NIDA stelt het raadslid Fatima Faïd, Haagse Stadspartij de volgende vragen:
- Op welke schaal vindt het monitoren van burgers via neppaccounts binnen de gemeente Den Haag plaats?
Recent onderzoek naar dit fenomeen heeft duidelijk gemaakt dat het gebruik van nepaccounts omstreden is en mogelijk in strijd is met geldende privacywetgeving.
Gevraagd naar deze nepaccounts heeft demissionair minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Kajsa Ollongren op 18 mei jongstleden tijdens een mondeling vragenuurtje aangekondigd hierover met de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) en andere overheden in gesprek te gaan.
Het college wil de uitkomst van dit overleg echter niet afwachten en besluit het gebruik van nepaccounts per direct niet langer toe te staan.
Bij de afdeling Handhaving en Fraude van de Dienst SZW werden nepaccounts gebruikt om de werkelijke identiteit van personen af te schermen bij het raadplegen van bronnen op sociale media.
Bij de uitvoering van hun werkzaamheden mag alleen nog gebruik worden gemaakt van een account waarvan voor het publiek duidelijk is dat het account in gebruik is bij de gemeente Den Haag.
Het voor het raadplegen van sociale media opgestelde protocol voor medewerkers van de afdeling Handhaving & Fraude, conform richtlijnen van de VNG, blijft verder ongewijzigd. Daarin is opgenomen dat het medewerkers alleen toegestaan is om open (bare) profielen en bronnen te raadplegen. Het sturen van vriendschapsverzoeken of andere manieren van uitlokking zijn niet geoorloofd.
Over het verzamelen van informatie van niet afgeschermde sites is de rechter van mening dat dit is toegestaan. Die informatie is immers voor iedereen zichtbaar. In het kader van rechtsgevolgen stelt de rechtbank hier wel voorwaarden aan: er moet al een concreet vermoeden bestaan van misbruik. Dat vermoeden mag niet pas zijn ontstaan na het raadplegen van sociale media. De informatie die op sociale media is gevonden mag alleen als ondersteunend bewijs dienen en mag niet de hoofdmoot vormen van een besluit om bijvoorbeeld een uitkering in te trekken. Medewerkers van de afdeling Handhaving & Fraude houden deze beperkingen in acht en surfen niet lukraak op het internet teneinde een vermoeden van fraude op te doen.
Er moet al een vermoeden van fraude of misbruik bestaan alvorens specifiek naar informatie over personen mag worden gezocht in openbare bronnen op het internet.
Bij het college zijn geen casussen bekend waarbij met gebruik van onrechtmatig, via sociale media, verkregen bewijs bijstandsfraude is aangetoond en/of uitkeringen zijn beëindigd.
Media-analyse
Een team van media-analisten houdt dagelijks in de gaten wat de sentimenten en vragen zijn op social media. Daarvoor gebruiken zij professionele monitoring software, waarmee zij openbare online- en social media doorzoeken. Deze software houdt rekening met alle geldende privacywetgeving. De media-analisten gebruiken nooit nep- of privé accounts voor online monitoring. De media-analisten hebben geen rol in opsporingsprocessen.
Daarnaast houden de media-analisten ook handmatig social media in de gaten. Dit doen zij met een account waarvan het duidelijk is dat dit een gemeentelijk account is. Dit account heet ‘Newsroom Den Haag’. Met dit account volgen de analisten doorgaans uitsluitend openbare groepen en pagina’s op social media. Wanneer incidenteel een besloten groep wordt gevolgd, dan wordt daar altijd eerst toestemming voor gevraagd aan de beheerder en wordt bovendien expliciet kenbaar gemaakt dat het een gemeentelijk account betreft.
De resultaten van de monitoring worden in de organisatie verspreid, door middel van nieuwsoverzichten, social media updates en issue-analyses. Dit betreft dus uitsluitend openbare informatie van online media en social media.
Veiligheid
Verder kan in aanvulling op de beantwoording van de raadsvragen ‘NCTV, gemeente, vrijheid en rechtsbescherming burgers en organisaties’ (RIS308484) worden gemeld dat het gebruik van nepaccounts om in besloten groepen binnen te dringen geen onderdeel uitmaakt van de aanpakken in het veiligheidsdomein. Onder pseudoniem zijn door medewerkers twee accounts aangemaakt. Incidenteel is informatie opgehaald die publiekelijk toegankelijk was. Deze methode en deze accounts worden niet meer gebruikt.
2. Wie of welke groepen worden actief via nepaccounts gevolgd? Of zijn in het verleden gevolgd?
Zie antwoord vraag 1.
3. Kan het college aangeven wat wettelijke redenen zijn om mensen te volgen?
Zie antwoord vraag 1.
4. Welke instantie heeft hier toestemming voor gegeven?
Zie antwoord vraag 1.
5. Op welke manier kunnen mensen hier bezwaar tegen aantekenen?
Informatie die via open(bare) profielen en bronnen op sociale media wordt gevonden mag alleen dienen als ondersteunend bewijs voor een al bestaand vermoeden van fraude.
Als op sociale media een bevestiging van mogelijke fraude wordt aangetroffen, dan wordt daarvan een print screen gemaakt en toegevoegd aan het onderzoekdossier.
Over het resultaat van onderzoek worden mensen altijd geïnformeerd. Ook als er geen onrechtmatigheden zijn aangetroffen. Zij hebben altijd recht op inzage in de onderzoekrapportage.
Tegen de uitkomst van het onderzoek kan bezwaar worden aangetekend. Tegen de wijze waarop het onderzoek is uitgevoerd kan een klacht worden ingediend.
6. Is het college ervan op de hoogte dat werken onder dekmantel tegen de wet is zonder de juiste bevoegdheden?
Zie antwoord vraag 1.
7. Hebben de ambtenaren die hier gebruik van maken allemaal toestemming om te werken onder dekmantel? Zo nee, waarom niet? Zo ja, wie is hier het bevoegd gezag?
Zie antwoord vraag 1.
8. Hoeveel procent van de ambtenaren die gebruikmaken van een dekmantel heeft toestemming gehad?
Alle medewerkers van de afdeling Handhaving & Fraude hebben toestemming om open(bare) profielen en bronnen op sociale media te raadplegen om ondersteunend bewijs voor een al bestaand vermoeden van fraude op te zoeken.
9. Wat is de bedoeling van het opslaan van gegevens verkregen via neppaccounts?
Alleen dan wanneer op sociale media een bevestiging van mogelijke fraude wordt aangetroffen, wordt daarvan een print-screen toegevoegd aan het onderzoek dossier.
Deze print-screen dient als ondersteunend bewijs in het onderzoek. In hoeveel gevallen een print-screen is toegevoegd aan een onderzoek-dossier valt niet aan te geven. Dat wordt niet (geautomatiseerd) bijgehouden.
Een persoon die onderwerp van onderzoek is geweest, wordt altijd van het resultaat van het onderzoek op de hoogte gesteld. Desgevraagd kan gebruik worden gemaakt van het recht op inzage.
10.Van hoeveel mensen zijn de gegevens opgeslagen? Met welke reden? Graag per geval benoemen.
Zie antwoord vraag 9.
11. Is het college ervan op de hoogte dat dit de kans op privacyschending verhoogd?
Zie antwoord vraag 1.
12. Kan het college aangeven hoe er in de praktijk gebruikgemaakt wordt van de vergaarde data?
Zie antwoord vraag 1.
13. Is bij de gemeente Den Haag een functionaris gegevensbescherming betrokken bij online-monitoring? Zo nee, waarom niet?
Bij de implementatie van de monitoringsoftware die de media-analisten gebruiken, was een privacy officer betrokken voor het nemen van de benodigde privacy-maatregelen. De functionaris gegevensbescherming (FG) was betrokken bij het opstellen van de verwerkersovereenkomst met de leverancier.
14. Kan het college aangeven of het klopt dat een functionaris gegevensbescherming bij online-monitoring wel wettelijk verplicht is?
De verplichting is niet verbonden aan de vorm van de activiteit, maar aan de status van de verantwoordelijke.
Artikel 37 van de Algemene Verordening Gegevensbescherming stelt dat een functionaris gegevensbescherming wordt aangewezen als de verwerking wordt verricht door een overheidsorgaan.
15. Als het monitoren via nepaccounts binnen de gemeente Den Haag plaatsvindt, is de gemeente dan van plan om hiermee te stoppen? Zo nee, waarom niet?
Zie antwoord vraag 1.
16. Wordt de verkregen data dan ook vernietigd?
Zie antwoord vraag 1.
17. Wat zal er gebeuren met de nepaccounts?
Zie antwoord vraag 1.
18. Wat zijn de gevolgen voor de ambtenaren die illegaal gebruik hebben gemaakt van nepaccounts om burgers in de gaten te houden?
Zie antwoord vraag 1.
19. Als de gemeente vindt dat zij goed de regels opvolgt, kan het college die dan voor ons uitschrijven? Zo nee, waarom niet?
Zie antwoord vraag 1.
Het college van burgemeester en wethouders,
de secretaris, de burgemeester,
Ilma Merx Jan van Zanen